Hər kühənsal və çox ömr eləmiş adamdan soruşursan ki, əmi, keçən zəmanə ilə bu zəmanənin güzəranı necədir? Deyir, oğlum, keçən zəmanənin bərəkəti var idi və çox ucuzluq idi. Məsələn, ətin batmanı bir köhnə riyal, buğdanın xalvarı on riyal, yumurtanın 100-ü iki şahıya satılır idi. Amma bu zəmanədə hər şey ol qədər bahalanıbdır ki, demək olur ki, hər şey öz ağırlığında pula gedər və keçən zaman 100 tümən pulu və bir mahud çuxası olan kəsi şəhər içində barmaq ilə işarə verirdilər. Amma indi 100 000 manatı olan adama dövlətli demək olmaz. Bu avam sözdən qiyas eləmək olur ki, indi zəmanə tərəqqi eləyibdir və intizami-aləm həddi-istehkamə yetişibdir və xalqın fəhmi və səliqəsi artmağa binaən meylləri həm ziynətə və təcəllatə artıbdır. Qədim bir mahud çuxası olana indi on çuxa kifayət eləməz. Xonçasında doşab halvası olmayan şəkər halvasını bəyənməz. Əgər yaxşı fikir eləsən, insan öz xilqətinə münasib ki, mədəniyüt-təb yaranmış, əgər müxalitət və ictima edib, bir-birilə qarışıb dostluq eləməsə, məişət əsbabın cəm edib dünyada zindəganlıq eləməyi qayətdə müşkül olacaqdır. Pəs şüuru olan insana lazımdır ki, məzkur əsbabı cəm olan cəbbəxananın bağlı qapısın açmaqçın əvəl bir kilid təhsil eləsin ki, zəhmətsiz o bağlı qapını açıb hər əsbabı ki, bu şərifi-hədisə müvafiq əhris liddünyakə kəənnəkə təişu əbədən və əhris liaxirətikə kəənnəkə təmutu gədən (dünya işlərini elə gör ki, guya sən dünyada əbədi yaşayacaqsan. Axirət işlərinə isə elə fikir ver ki, guya sabah öləcəksən) bir özünə lazım olur təhsil eləyib ondan sonra dünya və axirət evin abad eləməyə məşğul olsun və belə kilidi ki, məzkur evin qapısın açsın, Allahın nemətlərinin qədrin bilib Qurani-mübarəkədə nazil olan bu ayeyi-şərifə misqal etməkliyilə və min ayatihi ixtilafifü əlsinətiküm və əlvaniküm (sizin rənglərinizin və dillərinizin müxtəlifliyi Allahın məsləhətidir) və imkan qədəri xarici dillərə vaqif olmağı və lazım olan hərf və sənayei təlim tapmaq ilə ələ gətirmək olur. Aşkar görürük ki, xarici vilayətlərin adamları bizim vilayətimizə gəlib vilayət əhli mütəlle olmayan şeylərin mübaliği-xatir dövlət cəm edib və mənfəət aparırlar. Bir firəngi tacirdən soruşsan ki, Qafqazın filan şəhərində nə şey əmələ gəlir, elm üzəri ilə onu elə bəyan elər ki, sən özün mat və mütəhəyyir qalısan. Amma o şəhərin əhlindən sual edəsən ki, kişi, sənin bağında neçə qisim yemiş ağacı və nə qədər üzüm, meyvə var, qətən deyəcəkdir hesab eləməmişəm. Firəngistan əhli zükur və ünasən üç-dörd müxtəlifə dillər ilə dan;şırlar. Amma müsəlmanlar içində savadı olan adamlardan çox az tapılır ki, öz dilində dürüst məktub yazsın. Əgər bir şəxs desə ki, əmi, keçən zəmanədən bu zəmanə yaxşıdır və bu zəmanəyə llah keçən zəmanədən artıq bərəkət veribdir, ağraq danışmayacaqdır. Ondan ötrü ki, hər məmləkətdə müəllimxanalar və mədrəsələr açılıb və əsbabi-mərifət ətraf aləmı dağılıb. Badkubə kimi şəhərdə öz miçlli dilinlə qəzet basılır, uzaq məmləkətlərdə olan əxbari-qəribə və müfid söhbətləri öz evindən çıxmayıb oxuuyub bilirsən. Gör ki, Avropa məmləkətləri və Yeni dünya, dəmir yollar, buxar gəmiləri olmaq səbəbilə cəninlə yaxın qonşu olub. Məkkeyi-müəzzəm ziyərəti ki, neçə il bundan sabiq çox müşkül idi və bir ilə yaxın səfərin tuli var idi, iki ya iki ay yarıma kəmali-istirahət ilə gedib-gəlmək olur..
“ƏKİNÇİ”, 5 oktyabr 1875
газета ОЧАГ (OCAQ) Самара 
Для отправки комментария необходимо войти на сайт.